Λοβοτομές τελευταίας τεχνολογίας (ποιητική συλλογή)

Της ΒΑΛΙΑΣ ΓΚΕΝΤΣΟΥ

Η πρώτη ποιητική συλλογή της Ζωής Γκαϊδατζή περιλαμβάνει 40 ποιήματα υπό τον τίτλο: «Λοβοτομές τελευταίας τεχνολογίας». Ο όρος «λοβοτομή» συναντάται κατά κύριο λόγο στην ιατρική, ιδιαίτερα τις δεκαετίες 1930 έως΄50, και περιγράφει μια εξειδικευμένη χειρουργική επέμβαση αφαίρεσης τμημάτων του μετωπιαίου φλοιού, αποβλέποντας στη θεραπεία ψυχικά ασθενών ή ασθενών με διαταραχές συμπεριφοράς. Σε μεταφορικό λόγο, η λέξη παραπέμπει στις «φιλότιμες» προσπάθειες, εν προκειμένῳ της τεχνολογίας, να αφαιρέσει από τον άνθρωπο την ικανότητα και το δικαίωμα της κρίσης και της ελεύθερης βούλησης.

Ολόκληρη η ποιητική συλλογή της Ζωής Γκαϊδατζή μοιάζει να στηρίζεται πάνω στη λογική της προηγούμενης θέσης. Με ποιούς δηλαδή φανερούς ή και δυσδιάκριτους τρόπους η τεχνολογία λοβοτομεί το συλλογικό μας ασυνείδητο. Εξάλλου, το δόγμα της υλιστικής ψυχολογίας αποτελεί ως και σήμερα ένα τρόπο βελτιοποίησης του ανθρώπινου είδους με γενετικές μεθόδους και άλλες μορφές καταστολής. Ο απώτερος σκοπός παραμένει ένας: ο απόλυτος έλεγχος της σκέψης.

Η αποτύπωση, επομένως, ενός ανάλογου κόσμου μέσα από την ποίηση, δεν αποτελεί ένα και τόσο εύκολο εγχείρημα. Η Ζωή Γκαϊδατζή το αποτολμά με ιδιαίτερα επιτυχή έκβαση.

Η ίδια, ορμώμενη από το καλλιτεχνικό ρεύμα «poetry construction», όπως εκείνη το εισήγαγε ως όρο, ξεκινά από μία εικόνα -συνήθως έντονη- πλασμένη από υλικά καθημερινής χρήσης και τη μετουσιώνει σε ποιητική κατασκευή. Στα περισσότερα ποιήματα απεικονίζεται ένα μέλλον δύσκολο, χωρίς ονειρική διάσταση. Μέσα από το ποιητικό ντύμα, αυτή η ad hoc πραγματικότητα προβάλλει αιχμηρή, μονοδιάστατη, διόλου ελπιδοφόρα.

 

Όνειρα

Χτες το βράδυ δεν κοιμήθηκα καθόλου.

Παραφύλαγα τα όνειρά μου.

Είχα αποφασίσει

να τα συναντήσω στον ξύπνιο μου.

Αυτά ήρθαν ήσυχα-ήσυχα

και κάθισαν δίπλα μου.

Ήταν πανομοιότυπα.

Μα πως είναι δυνατόν, ρώτησα.

Αυτά χαχάνισαν

και άρχισαν να με πειράζουν.

Όταν μπαίνουμε στον ύπνο σου

μεταμορφωνόμαστε,

τώρα δεν έχει νόημα,

απάντησαν.

Είχαν δίκιο.

Μα το πιο τρομερό ήταν

πως παραδέχτηκαν

πως ήταν προϊόντα ενός εργοστασίου

που ειδικευόταν

στην εξατομικευμένη παραγωγή ονείρων…

Δωρεά κάποιου Μεγιστάνα

στο Ανθρώπινο Είδος…

 

Κάποια από τα ποιήματα της Ζωής θα μπορούσαν να σταθούν από μόνα τους σαν μικρά φιλμάκια ή σκίτσα ή κολλάζ- πολλά θυμίζουν παιδικές ζωγραφιές, όπου το όνειρο άνετα ταυτίζεται με την πραγματικότητα: «Στο Κέντρο της Γης ένας τεράστιος κλίβανος αποστειρώνει έρωτες. Πέφτουν από ψηλά σε ένα σωλήνα από πάγο…πολύχρωμα μπαλόνια γεμίζουν με τη σκόνη τους και μολυσμένο αέρα…»

Οι λέξεις στην ποίησή της πέρα από την καθημερινή τους έκφραση εμφανίζονται εκρηκτικά φορτισμένες. Όπως σημειώνει και η ίδια, «οι λέξεις είναι βότσαλα σε μολυσμένη παραλία… ξεβράζονται κάθε τόσο… επανασυντάσσονται… γεννάνε τα αυγά τους… βγάζουν τα αυτόματα και πυροβολούν χωρίς έλεος».

Οι λέξεις τοποθετούνται στη σειρά σε στρατιωτική στοίχιση, δεν επενδύονται με συναίσθημα, για την ακρίβεια η απουσία συναισθήματος είναι εκείνη που διαμορφώνει το σκηνικό της κατασκευής. Το ύφος λιτό, η σκέψη ορθολογική. Η συντακτική δομή περίπου ως προφορικός λόγος, εν πολλοίς τα νοήματα προσλαμβάνονται σαν απλή κουβέντα. Χρόνοι καθαροί-ενεστωτικοί, λίγα τα καλολογικά στοιχεία, πολλές οι εύστοχες παρομοιώσεις. Γλώσσα δωρική, σχεδόν «ρομποτική». Υπάρχουν λέξεις επαναλαμβανόμενες μέσα σε συγκεκριμένες εικόνες, διασφαλίζοντας για μια ακόμη φορά τη μελαγχολία του στίχου.

«Κλειστά παράθυρα κοιμόντουσαν πάντα» και αλλού «αυτό το παράθυρο φτιάχτηκε για να μένει κλειστό». Και αλλού: «σωλήνες από πάγο, σωλήνες από φωτιά,.. πολύχρωμες τέντες, πολύχρωμα μπαλόνια, πολύχρωμος ο κόσμος μου».

Κάποιοι στίχοι εμφανίζονται ειρωνικοί, σχεδόν αποδομητικοί. Υπαινίσσονται τα οφέλη από τους θανάτους των ηρωικώς πεσόντων. Διαβάζω από το ποίημα «η Μεγάλη Επέτειος»:

 

Τα παλιά άρματα λάμπουν

στην άκρη του γλεντιού…

Οι χήρες παχαίνουν

από την ελεημοσύνη των φονιάδων.

Επιτρέπονται τα συναισθήματα

μέχρι ενός ορίου…

 

Η προσέγγιση της έννοιας του Έρωτα στα ποιήματα της Ζωής δεν εμπεριέχει κάποιο στοιχείο ρομαντισμού. Αντιθέτως, είναι τελείως ορθολογιστική και διακρίνεται από την αίσθηση του τυχαίου:

 

«Είμαστε επάργυρα τενεκεδάκια

που κολυμπάνε στον βούρκο τους…

Κάποιες φορές

ένας ανεμοστρόβιλος

μας καθαρίζει με το ζόρι.

Γυαλιζόμαστε

ο ένας μέσα στον άλλο

και αυτό το λέμε Έρωτα.»

 

Οι στίχοι σε πολλά σημεία είναι αμιγώς σουρρεαλιστικοί. Η Ζωή γυρίζει ανάποδα το ασυνείδητο στην προσπάθειά της να ζωντανέψει μια ποιητική εικόνα. Το ποίημα «Το καλύτερο θέαμα» είναι χαρακτηριστικό αυτής της τάσης και θυμίζει «φελλινικά» πλάνα:

 

Στο χείλος του γκρεμού

ο διευθυντής του τσίρκου

αναρωτιόταν

τι απέγιναν οι μπαλαρίνες του.

Οι πολύχρωμες τέντες

έστεκαν άθικτες

και το κοινό κρεμόταν

σαν σταφύλι

έξω από κατσαρόλα που βράζει.

Ο κλόουν είχε γίνει γίγαντας

και γελούσε

με όλα του τα δόντια.

Τελικά

το καλύτερο θέαμα

είναι αυτό που δεν περίμενες να δεις.

 

Ο Aldous Huxley είχε μιλήσει για ένα θαυμαστό, καινούργιο, ομοιόμορφο κόσμο, όπου οι άνθρωποι θα δημιουργούνται και θα προγραμματίζονται τεχνητά. Διατρέχοντας τα ποιήματα της Ζωής, μου ήρθε στο νου η ψευδαισθητική πραγματικότητα του Matrix και εικόνες από την ταινία Blade Runner και την τεράστια δύναμη των εταιρειών ως υποκατάστατα της κρατικής μηχανής.

Η μετάλλαξη της σημερινής πραγματικότητας σαν ταινία που διαβάζεται ανάποδα, νομίζω αποτυπώνεται με τον καλύτερο τρόπο στο ποίημα: «Μεταξωτές πόλεις». Η επιλογή ενός τόσο φίνου υλικού όπως το μετάξι, δεν είναι καθόλου τυχαία. Το μετάξι είναι αιθέριο, αλλά σχίζεται εύκολα…

 

Στις Μεταξωτές Πόλεις

ο αέρας κάθεται κάτω

και η γη πετάει ψηλά.

Η κηδεία είναι γιορτή

και ο έρωτας θάνατος.

Τα παιδιά κατέχουν όλα τα αξιώματα

και οι ενήλικες δουλεύουν

στα εργοστάσια παραμυθιών και παιχνιδιών.

Στις μεταξωτές πόλεις

οι άνθρωποι δεν τρώνε,

σκέφτονται ότι τρώνε.

Δεν κοιμούνται, σκέφτονται ότι κοιμούνται.

Στις Μεταξωτές Πόλεις

η αυτοκτονία με μεταξωτή κορδέλα

είναι η Υπέρτατη Ευτυχία.

 

 

Εισήγηση: ΒΑΛΙΑ ΓΚΕΝΤΣΟΥ από την παρουσίαση της πρώτης ποιητικής συλλογής της Ζωής Γκαϊδατζή «Λοβοτομές τελευταίας τεχνολογίας», Εκδόσεις «Κύμα».